Cuma müddeti Medine devrinde indirilmiştir. Kur’an’daki 62. müddettir ve 11 ayetten meydana gelmektedir. Cuma namazının Müslümanlar tarafınca ne kadar kıymetli ve manalı olduğundan bahseder. Cuma mühleti ile kendilerini imtiyazlı olarak goren Musevilerin destekleri çürütülmüş oldu. Bunun üzere kıymetli bilgiler barındıran Cuma mühleti hakkında Müslümanlar daha epeyce bilgi sahibi olmak için internette en epeyce şu soruları araştırmışlardır: i, Cuma mühleti Türkçe okunuşu, Cuma mühleti Arapça yazılışı, Cuma müddeti Türkçe meali (anlamı) ve tefsiri nedir? Bizler de bu sorulara yanıtlar hazırladık. İşte, ayrıntılar.
CUMA MÜHLETİ TÜRKÇE OKUNUŞU
1. Yusebbihu lillahi mâ fî-ssemâvâti vemâ fî-l-ardi-lmeliki-lkuddûsi-l’azîzi-lhakîm.
2. Huve-llezî be’ase fî-l-ummiyyîne rasûlen minhum yetlû ‘aleyhim âyâtihi ve yuzekkîhim ve yu’allimuhumu-lkitâbe velhikmete ve-in kânû min kablu lefî dalâlin mubîn.
3. Ve â?arîne minhum lemmâ yelhakû bihim(t) ve huve-l’azîzu-lhakîm.
4. Zâlike fadlu(A)llâhi yu/tîhi men yeşâ(u)(t) va(A)llâhu zû-lfadli-l’azîm
5. Meselu-llezîne hummilû-ttevrâte sümme lem yahmilûhâ kemeseli-lhimâri yahmilu esfârâ(an)(c) bi/se meselu-lkavmi-llezîne kezzebû bi-âyâti(A)llâh(i)(t) va(A)llâhu lâ yehdî-lkavme-zzâlimîn
6. Kul yâ eyyuhâ-llezîne hâdû in ze’amtum ennekum evliyâu li(A)llâhi min dûni-nnâsi fetemennevû-lmevte in kuntum sâdikîn
7. Velâ yetemennevnehu ebeden bimâ kaddemet eydîhim(t) va(A)llâhu ‘alîmun bi-zzâlimîn
8. Kul inne-lmevte-llezî tefirrûne minhu fe-innehu mulâkîkum sümme turaddûne ilâ ‘âlimi-lgaybi ve-şşehâdeti feyunebbi-ukum bimâ kuntum ta’melûn
9. Yâ eyyuhâ-llezîne âmenû izâ nûdiye lissalâti min yevmi-lcumu’ati fes’ev ilâ zikri(A)llâhi ve zerû-lbey'(a)(t) zâlikum ?ayrun lekum in kuntum ta’lemûn
10. Fe-izâ kudiyeti-ssalâtu fenteşirû fî-l-ardi vebtegû min fadli(A)llâhi vezkurû(A)llâhe kesîran le’allekum tuflihûn
11. Ve-izâ raev ticâraten mesken lehven(i)nfaddû ileyhâ ve terakûke kâ-imâ(en)(t) kul mâ ‘inda(A)llâhi ?ayrun mine-llehvi ve mine-tticâra(ti)(t) va(A)llâhu ?ayru-rrâzikîn
CUMA MÜHLETİ ARAPÇA YAZILIŞI
CUMA MÜDDETİ TÜRKÇE MEALİ (ANLAMI)
1- Göklerde bulunanlar da yerde bulunanlar da egemenliğin mutlak sahibi, her türlü eksiklikten uzak, üstün ve her işi hikmetli olan Allah’ı tesbih ediyor.
2- Ümmîlere kendi içlerinden, onlara âyetlerini okuyacak, onları arındıracak, onlara kitabı ve hikmeti öğretecek bir elçi gönderen O’dur. halbuki onlar daha evvel apaçık bir sapkınlık arasındaydiler.
3- çabucak hemen kendilerine katılmamış bulunan daha diğerlerine da (elçi gönderilmiştir). O üstündür, her işi hikmetlidir.
4- Bu Allah’ın lütfudur, onu dilediğine verir. Allah büyük lütuf sahibidir.
5- Tevrat’la yükümlü tutulup da onun hakkını vermeyenlerin durumu, koca koca kitaplar taşıyan merkebin durumuna benzeri. Allah’ın âyetlerini palavra sayan kavmin misali ne kötü! Allah zalimler topluluğunu hakikat yola çıkarmaz.
6- De ki: “Ey yahudiler! Öteki beşerler değil, yalnız kendinizin Allah’ın dostları olduğunuzu tez ediyorsanız ve şayet sözünüze sadıksanız haydi mevti temenni edin!”
7- Fakat onlar daha evvel yapıp ettikleri yüzünden asla mevti istemeyeceklerdir. Allah zalimleri fazlaca güzel bilmektedir.
8- Şöyle de: “Biliniz ki, kendisinden kaçıp durduğunuz vefat, kesinlikle gelip size çatacaktır. daha sonra akıl ve duyularla idrak edilemeyeni de edileni de bilen Allah’a döndürüleceksiniz, O da size yapıp etmiş olduklarınızı bildirecektir.”
9- Ey iman edenler! Cuma günü namaz için davet yapıldığında Allah’ı anmaya koşun ve alışverişi bırakın. Bilirseniz, bu sizin için epey iyidir.
10- Namaz kılındı mı artık yeryüzüne dağılın ve Allah’ın lutfundan nasip arayın. Allah’ı da sürekli fazlaca anın ki kurtuluşa eresiniz.
11- Lakin onlar bir ticaret yahut cümbüş görür görmez ona yönelip seni ayakta bırakıverdiler. De ki: “Allah’ın nezdinde olan, cümbüşten de ticaretten de üstündür. Allah rızık verenlerin en iyisidir.”
CUMA MÜHLETİ TEFSİRİ
1. AYET
Kozmostaki bütün varlıkların Allah’ı tesbih ettiğine ait sözlerde –önceki mühletin başında olduğu gibi– yer yer geçmiş vakit fiili kullanılmış; lakin Arap lisanında bu vakit kalıbıyla hep geçmişte olup bitme manası değil bazan fiilin konusunun gerçekleştiğini kesin halde belirtme manası kastedildiğinden orada ve gibisi yerlerde bu fiil “tesbih etmektedir” halinde çevrilmiştir. Bu ve gibisi âyetlerde ise “tesbih ediyor” yahut “tesbih eder” manasına gelen bir fiil kullanılması, tesbih olgusunun hala devam ettiğine ve bu biçimde sürüp gideceğine özel vurgu yapan bir söz olarak anlaşılmıştır (Râzî, XXX, 2; “tesbîh” hakkında bk. İsrâ 17/44; bu âyette geçen esmâ-i hüsnâdan “melik, kuddûs, azîz ve hakîm”in manaları için bk. Haşr 59/22-24).
Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 5 Sayfa: 344
2-4. AYET
Peygamberin temel nazaranvi Allah’ın âyetlerini okuma yani aldığı vahyi olduğu üzere bildirme, insanları arındırma yani ruhen yücelmeleri, davranış hoşluğuna erişmeleri ve beşere yaraşmayan hallerden kurtulmaları için onları eğitme, bildiri ve eğitimle yetinmeyip hem de öğretme ve açıklama (kitabı ve hikmeti öğretme) halinde özetlenmekte, Resûl-i Ekrem’in yalnız birinci muhataplarına değil çabucak sonrasında geleceklere de elçi olarak gönderildiği belirtilmekte, peygamber ve vahiy gönderme yahut peygamberlik nazaranvi vermenin ilâhî bir lutuf olduğu, bunun da lakin Allah’ın dilemesine bağlı bulunduğu bildirilmektedir. Ümmî sözü bu bağlamda, “büyük çoğunluğu okuma yazma bilmeyen Araplar” yahut “kendilerine ilişkin ilâhî bir kitabı olmayan topluluk” manalarıyla açıklanmıştır (peygamberin belirtilen nazaranvleri ve muhatapların daha evvel açık bir sapkınlık ortasında olmaları hakkında bk. Bakara 2/129, 151;l-i İmrân 3/164; “hikmet” hakkında bk. Bakara 2/269; “ümmîler” sözünün manaları hakkında bk. Bakara 2/78;l-i İmrân 3/20, 75; “ümmî peygamber” tabiri hakkında bk. A’râf 7/157, 158).
3. âyetin “(O, ileride) onlardan (olacak), çabucak hemen kendilerine katılmamış bulunan daha diğerlerine da (gönderilmiştir)” halinde çevrilen kısmı evvelki âyete gramer açısından şu hallerde bağlanabilmektedir:
a) Ümmîlere ve –hemen çabucak kendilerine katılmamış olan– daha diğerlerine da gönderilmiş bir elçi, b) Ümmîlere ve –hemen çabucak kendilerine katılmamış olan– daha diğerlerine da Allah’ın âyetlerini okuyan (…) bir elçi (Şevkânî, V, 259). İbnşûr Arap lisanı kurallarına nazaran birinci şıkkı yanlışsız bulmaz. Ama her iki ihtimale göre âyetin bildirisi açısından farklı bir sonuç çıkmamaktadır; kendisinin de belirttiği üzere burada gaye, Hz. Muhammed’in peygamberliğinin makul bir periyot ve makul bir toplumla sonlu olmadığını söz etmektir (XXVIII, 210-211). Bu manası daraltıcı yorumlar yapılmış olmakla birlikte, bunlar sağlam bir kanıta dayanmamaktadır. Taberî de bu yorumları naklettikten daha sonra âyetin manasının genel olduğunu belirtir (XXVIII, 95-96).
Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 5 Sayfa: 344-345
5-8. AYET
esasen yahudi telakkisine nazaran iman temellerinin ayrıyeten bildirilmesine gerek yoktur; çünkü her yahudi dünyaya gelişiyle birlikte, Allah’la çeşitli peygamberler, bilhassa Hz. Mûsâ içinde yapılan ilâhî ahde bağlı olmaktadır. Hatta bu sebeple ayrıyeten bir iman ikrarı ve bunun için gerekli formül uzun mühlet tesbit edilememiştir. Kelam konusu ahid doğal ki öncelikli olarak Allah’ın, peygamberleri aracılığıyla bildirdiklerine sahip çıkma, onları gizlememe ve gereğini yerine getirme taahhüdünü içeriyordu (bk.l-i İmrân 3/81, 187). Ne var ki kendilerine Tevrat yüklenen yani onunla yükümlü tutulan (Zemahşerî, IV, 96-97) museviler bu kelamlarını hatırlamak istemediler. Ancak bu yükümlülüğü inkâr da edemedikleri için Tevrat’ın yükü sırtlarında kalmış oldu. Bu yük omuzlarında hissettikleri bir sorumluluk olmaktan epeyce sırtlarında taşıdıkları bir yük halinde kaldığı için, bu tavrı benimseyenler 5. âyette pek ağır bir benzetme yapılarak eleştirilmiştir. Sırtında koca koca kitaplar taşıdığı biçimde onların yalnızca maddî yükü altında ezilen ancak kendisiyle onların içerikleri içinde bir bağ kurma yeteneğine sahip olmayan merkep benzetmesi, bir mesel (somut düşünmeyi ve sonuçlar çıkarmayı kolaylaştıran canlı bir örnek) olduğu için kuşkusuz sadece Tevrat’la yükümlü tutulanlara değil emsal tavrı benimseyen bütün ilâhî dinlerin mensuplarına yöneltilmiş bir tenkit ve ikaz niteliğindedir.yetin son cümlesi de bu ikazın genel olduğunu göstermektedir.
Bakara mühletinin 94. âyetinde de musevilere, şayet Allah katında âhiret yurdunun öbür insanlara değil de yalnızca kendilerine ilişkin olduğu argümanında samimi iseler, vefatı istemeleri daveti yapılmış ve 95. âyetinde bunu asla yapamayacakları belirtilmiştir. Bu sözden onların âhiret mutluluğunun sadece kendilerinin olacağını argüman ettikleri anlaşılmaktadır. Burada ise âhiretle ilgili kuruntularına değil, bütün beşerler ortasında yalnız kendilerinin Allah’ın dostları oldukları tezine gönderme yapılmakta, ancak kendisinden kaçıp durdukları mevti asla temenni etmeyecekleri hatırlatılarak bu tezlerinde da samimi olmadıklarına dikkat çekilmektedir.
Kur’an’ın değişik âyetlerinden anlaşıldığına nazaran ilâhî dinlerin temel iman temelleri birebirdir, Hz. Mûsâ’ya bildirilenle Hz. Muhammed’e bildirilen içinde bu açıdan fark yoktur. meğer Bakara müddetinin 96. âyetinin tefsiri sırasında açıklandıği üzere Hz. Mûsâ’ya nisbet edilen bugünkü Tevrat’ta âhiret fikri zayıf ve müphem olup mevt daha sonrası diriliş ve âhiret hayatıyla ilgili bilgiler ve inanç temelleri lakin tarih olarak çok geç devirlere ilişkin kutsal kitap metinlerinde yer tutabilmiştir. Kanaatimizce, birfazlaca çağdaş Kitâb-ı Kutsal araştırmacısı tarafınca kabul edilen mevcut Tevrat’ın, farklı metinlerin bir ortaya getirilmesi kararında oluşturulduğu ve birebir kaynaktan gelmediği tarafındaki tesbit de dikkate alındığında, Tevrat’taki bu durum ile musevilerin kendi yapıp ettikleri yüzünden mevt daha sonrasına ilişkin beklentilerinin zayıflamasından kelam edilen bir bağlamda Tevrat’la ilgili sorumluluklarının şuurunda davranmadıkları tenkidine yer verilmesi içinde bir bağ kurularak, musevilerin Tevrat’ın bu hususa ait içeriğini müdafaada kusurlu davrandıkları ikazının yapıldığı kararına ulaşılabilir. 5. âyetin “Allah’ın âyetlerini palavra sayan kavmin misali ne kötü!” biçiminde çevrilen son cümlesi de bu kanaati desteklemektedir. Şu var ki bu konu, 5. âyette açıklandıği üzere, (yazılı) Tevrat ile sonludur ve Yahudilik’te âhiret inancının bulunmadığı manasına gelmemektedir. Hatta bilakis, bahse ait araştırmalar yahudi tarihi boyunca –ifade ediliş biçimi, ortasında yaşanan çağa, coğrafyaya ve kültüre nazaran farklılıklar taşısa da– öldükten daha sonra ömrün devam ettiği fikrinin ve âhiret inancının var olduğunu ortaya koymaktadır (bu bahiste bilgi, bilhassa Tora’da (Tevrat) vefat daha sonrası ömrün varlığını gösteren kimi pasaj ve sözlere dikkat çeken açıklamalar için bk. İsmail Taşpınar, Duvarın Öteki Yüzü/ Yahudi Kaynaklarına göre Yahudilik’te Ahiret İnancı, İstanbul 2003).
Bakara sûresindeki davet ile burada yapılan davet içindeki ortak nokta ise, vefatı asla istemeyeceklerinin asıl niçini öteki hayata dönük ümitlerini söndürecek derecede makûs işler yapmış ve âhiret hayatının varlığını bildikleri biçimde dünya hayatına taparcasına bağlanmış olmalarıdır. Bu son nokta Bakara mühletinin 96. âyetinde, “Yemin olsun ki, onları insanların yaşamaya en düşkünü olarak bulursun” halinde, burada 8. âyette de “kendisinden kaçıp durduğunuz ölüm” denerek söz edilmiştir (Tevrat ve Yahudilik hakkında bilgi için bk.l-i İmrân 3/3-4; Ömer Faruk Harman, “Tevrat”, İFAV Ans., IV, 363-367; a.mlf., “Yahudilik”, İFAV Ans., IV, 464-470; vefatın mahiyeti hakkında bk.l-i İmrân 3/185; nefis-ruh-insan bağlantısı için bk. Nisâ 4/1; İsrâ 17/85).
Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 5 Sayfa: 345-347
9-11. AYET
Lisanımızda cuma formunda söylem edilen “cum’a” (cumu’a, cuma’a) sözü, “toplamak, bir ortaya getirmek” manasına gelen “cem'” kökünden türetilmiş bir isimdir. İslâm’dan evvel “arûbe” diye anılan bu günün cum’a ismini almasının niçini hakkında değişik izahlar bulunmakla birlikte, bunların ortak noktası toplantı günü olması özelliğidir. Bu günün ehemmiyeti ve faziletiyle ilgili birfazlaca hadis bulunmaktadır. Bunlardan ikisinin manası şu biçimdedir: “Güneşin doğduğu en iyi gün cumadır.dem o gün yaratılmış, o gün cennete girmiş ve o gün cennetten çıkarılmıştır. Kıyamet de cuma günü kopacaktır” (Müslim, “Cum’a”, 18); “Cumada o denli bir an vardır ki şayet müslüman bir kul o anı denk getirir Allah’tan yeterli bir dilekte bulunursa Allah onu kendisine kesinlikle verir” (Müslim, “Cum’a”, 13-15). Birtakım rivayetlere dayanarak müslümanlar cuma gününün kendileri için bir bayram günü olduğunu kabul ederler ve bu güne farklı bir kıymet verirler. Cuma hazırlığı çerçevesinde sünnet olan işlerin başında uzunluk abdesti almak gelir; hatta bu, birtakım âlimlere göre farzdır.
Cuma günü öğlen vaktinde öğlen namazı yerine kılınan namaza cuma namazı denir. Aşikâr kuralların varlığı halinde cuma namazının farz olduğu konusunda icmâ vardır. Cuma namazının tarihçesi hicret öncesine uzanır. Peygamberliğin 11. yılı (m. 620) hac mevsiminde gerçekleşen birinci Akabe görüşmesi kararında Yesribli (Medineli) altı kişinin müslüman olmasını takiben bu kentte İslâmiyet yayılmaya başlamış, hatta sonraki yıl yapılan Birinci Akabe Biatı’nın akabinde Resûl-i Ekrem Medineliler’e İslâm dini hakkında bilgi vermesi ve Kur’an öğretmesi için Mus’ab b. Umeyr’i bakılırsavli olarak göndermişti. İşte kaynaklar anılan bu birinci toplantıda Hz. Peygamber’e birinci olumlu karşılığı veren ve peygamberliğin 13. yılında (m. 622) yapılan İkinci Akabe Biatı’nda kendi aile etraflarındaki İslâmî gelişmeleri takiple bakılırsavli on iki kabile sorumlusuna lider (nakîbü’n-nukabâ) seçilen Es’ad b. Zürâre’nin Medine yakınlarında cuma namazı kıldırdığını kaydetmektedir. Birtakım rivayetlerde Mus’ab b. Umeyr’in de bu vakitte Medine’de cuma namazı kıldırdığı belirtilir. Hz. Peygamber’in birinci sefer cuma namazı kıldırması ise hicret esnasında olmuştur. Şöyle ki, Resûlullah Medine’ye bir saat uzaklıkta bulunan Kuba’ya varınca orada konaklamış ve pazartesiden perşembeye kadar ashabı ile birlikte çalışarak İslâm’ın birinci mescidini inşa etmiştir. Cuma günü buradan hareket edip Medine yakınlarında Rânûnâ vadisine ulaştığında buradaki Sâlim b. Avf kabilesine konuk olmuş ve o sırada cuma vakti girdiğinden anılan vadideki namazgâhta cuma namazını kıldırmıştır. Günümüzde, bu yerde inşa edilmiş ve Mescid-i Cum’a ismiyle anılan küçük bir cami bulunmaktadır. O tarihten daha sonra toplu cuma ibadeti nizamlı bir farîza olarak ifa edilmekle birlikte bahsimiz olan âyetlerle bu ibadetin ehemmiyeti pekiştirilmiş ve –aşağıda açıklanacağı üzere– bir hadiseden hareketle hem bu namazın cemaat olarak yerine getirilmesi gereği tıpkı vakitte bu sırada dikkat edilecek kimi konularla ilgili iletiler verilmiştir.
9. âyetteki özel vurgunun yanı sıra Resûlullah’ın biroldukça hadisinden cuma namazının öteki namazlardan daha kıymetli bir farîza olduğu anlaşılmaktadır. Bunlardan biri meâlen şöylekidir: “Her kim önemsemediği için üç cumayı terk ederse, Allah onun kalbini mühürler” (Ebû Dâvûd, “Salât”, 210; Tirmizî, “Cum’a”, 7). Hürriyeti kısıtlanmamış, seyahat halinde olmayan ve geçerli mazereti bulunmayan müslüman erkeklere cuma namazı farzdır. Hastalık, mescide gidemeyecek ölçüde yaşlılık, hasta bakıcılık, hava ve yol durumunun sıhhate ziyan verecek ölçüde olumsuz olması, can ve mal güvenliğinin tehlikeye girmesi cuma namazına gitmemeyi legal kılan mazeretlerdir. bir daha fakihlerin birçoğuna bakılırsa mescide götürecek kimsesi bulunsa bile âmâya cuma namazı farz değildir. Kendilerine cuma namazı farz olmayan bayanlar ve geçerli mazereti bulunan erkekler mescide gidip bu namazı kıldıkları takdirde ayrıyeten öğlen namazı kılmaları gerekmez. Cuma namazının geçerli olabilmesi için ileri sürülen koşullar özetle şunlardır: 1. Cuma kılınacak yerin kent yahut kentin civarında bir yerleşim ünitesi olması, 2. Caminin aşikâr özellikler taşıması, 3. Namazın devlet lideri yahut devlet otoritesinin müsaade verdiği bir imam tarafınca kıldırılması, 4. Makul sayıda cemaat bulunması, 5. Muayyen vakitte kılınması, 6. Hutbe okunması. Bu namazın müslümanların ömründe özel bir kıymete sahip olması sebebiyle ve mevzuya ait uygulamaların da tesiriyle müctehidler belirtilen konularda kimi kaideler ileri sürmüşlerse de vakit içinde bu görüş ayrılıklarının kelam konusu ictihatların asıl emeli dışına çıkarılarak derinleştirildiği bir gerçektir. zati vakit ve hutbe kaidesi ile ilgili değerli bir ihtilaf bulunmamaktadır: Cuma namazının vakti –Hanbelîler’in haricindeki– üç mezhebe göre öğlen namazının vaktiyle birebirdir; hutbenin kural olduğunda ise görüş birliği vardır. Başka koşullara gelince, bunlarla ilgili görüşlerin kanıtları ve hedefleri dikkate alındığında, küçük yahut büyük bir yerleşim ünitesinde bulunan müslümanların cemaatte muhakkak bir sayı aranmaksızın ve ardında namaz kılmaya razı olunan bir imam bulunduğunda cuma namazını kılmalarının gerekli olduğu kararına ulaşılabilmektedir.
Cuma namazının iki rek’at olduğu konusunda İslâm âlimleri içinde görüş birliği vardır. Buna cuma namazının farzı denmektedir. Bu namazı kıldırırken imam, öğlen namazından farklı olarak Fâtiha’yı ve zamm-ı sûreyi sesli okur. Resûl-i Ekrem’in cuma günü öğlen vaktinde gerek hutbedilk evvel gerekse anılan iki rek’at farz namazdan daha sonra bir ölçü beyhude namaz kıldığı bilinmektedir. Lakin rek’at sayıları hakkında farklı rivayetler bulunduğu için bu hususta mezhepler de farklı değerlendirmeler yapmışlardır. Hanefî mezhebince benimsenen uygulama şudur: Hutbedilk evvel dört rek’at, farzdan daha sonra da Ebû Hanîfe’ye göre dört rek’at, Ebû Yûsuf ve Muhammed b. Hasan’a nazaran biri dört başkası iki olmak üzere toplam altı rek’at sünnet kılınır. Üstte değinilen sıhhat koşullarındaki eksiklik yahut eksiklikler sebebiyle kılınan cuma namazının geçerli olmayabileceği ihtimalinden hareketle kimi yerlerde “zuhr-i âhir” ismiyle kılınan dört rek’atlık namazın sünnette ve sahâbe tatbikatında bir desteği bulunmamaktadır.
Cuma namazı beş vakte ek bir namaz olmayıp cuma günlerinde –yükümlüleri açısından– öğlen vaktinin ibadetidir. Bütün İslâm âlimlerine nazaran, namazla yükümlü olmakla birlikte kendisine cuma namazı farz olmayanlar yahut farz olup da bu namazı kaçıranlar dört rek’at öğlen namazı kılarlar.
9. âyette yer alan buyruk mucibince cuma namazı ile yükümlü olanların cuma namazı için davet yapıldığında her işi bırakıp çabucak toplu ibadet mahalline yönelmeleri gerekir. Burada “Alışverişi bırakın” buyurulmasını lafızcı bir yaklaşımla yorumlayıp yalnızca alışverişle meşgul olmanın yasaklandığını söyleyenler bulunmakla birlikte âlimlerin çoğunluğuna bakılırsa niyet bununla hudutlu olmayıp gibisi işler, hatta namazdan alıkoyan her türlü meşgale de bu kapsamdadır. Râzî bir taraftan alışverişin günlük hayatın en yaygın meşguliyet tipi olması öteki taraftan da ticaretle uğraşanların kendilerini kazanma dileğine kaptırma ihtimalinin daha fazla olması sebebiyle bu mesela seçilmiş olduğunu belirtir (XXX, 10). Alışılmış ki –o sırada güvenlik bakılırsavi ifa etme gibi– gerekli ve legal olan meşgaleler bu kapsamda değildir.
Hz. Peygamber ve birinci iki halife vaktinde yalnızca, imam hutbe için minbere çıktığında ezan okunuyordu; üçüncü halife Hz. Osman cuma vaktinin geldiğini haber vermek üzere bir de dış tarafta ezan okutmaya başladı ve bu bütün sahâbîler tarafınca uygun görüldü; bu mevzuda sahâbe icmâı meydana geldi. Bu uygulama öncesinde âyette kelamı edilen ve öbür işleri terketmeyi gerektiren davetin ülkemizde “iç ezan” diye bilinen ezan olduğunda kuşku bulunmamakla birlikte, bir kısım fakihler Hz. Osman vaktinde başlatılan ezanın da icmâ ile sâbit olması ve cuma namazına davet niteliği taşıması sebebiyle anılan yasağın artık dış ezanla birlikte başladığını savunmuşlardır. Ezandan namazın tamamlanmasına kadarki müddet ortasında alışveriş ve gibisi bir işle meşgul olmak yasaklanmış olmakla birlikte bu esnada yapılan hukuksal muamelelerin geçerli olup olmadığı konusunda fakihler içinde görüş ayrılığı vardır (bilgi için bk. Elmalılı, VII, 4961-4990; Hayreddin Karaman, “Cuma”, DİA, VIII, 85-89).
yetin “Allah’ı anmaya koşun” diye çevrilen kısmında “Allah’ı anmak”tan niyetin cuma namazının ayrılmaz bir kesimi olan hutbe ile bir arada iki rek’atlık farz namaz olduğu ekseriyetle tabir edilir. Hatta mezhep imamlarından Ebû Hanîfe buradaki “Allah’ı anma” sözüne dayanarak, hutbenin rüknünü “Allah’a hamd, O’nu tesbih ve tehlil etmek” biçiminde belirlemiş yani bu türlü hutbenin minimum gereğinin yerine getirilmiş olacağına hükmetmiştir. Bu ortada birtakım müfessirler, Hz. Peygamber’i, Hulefâ-yi Râşidîn’i ve takvâ sahibi müminleri övme ve öğüt verme içerikli hutbeler bu kapsamda sayılırsa da birtakım zalim yöneticileri övücü tabirlerin “Allah’ı anma” değil “şeytanı anma” olarak nitelenmesi gerektiğini hatırlatırlar. Müfessirlerce çoklukla, “koşun” buyruğundan gerçek manada koşma, telâşla yürüme ve süratle gitmenin kastedilmediği belirtilir. tıpkı vakitte kimileri bunun “gidiniz” manasına geldiğini, gerçekten bu mânaya gelen bir kıraatin de bulunduğunu savunurken, kimileri kalp ve niyetle yönelme, kimileri da bir aksiyon (amel) gösterme yani işe koyulma mânasında olduğunu söylerler. İbn Atıyye son manası açıklarken kalkıp abdest almak, elbisesini giymek, yola çıkmak üzere hareketlerin hepsinin bu kapsamda düşünülmesi gerektiğini kaydeder (bk. Zemahşerî, IV, 98-99; İbn Atıyye, V, 308-309; Şevkânî, V, 261-262; hutbe ve ilgili kararlar hakkında bilgi için bk. Mustafa Baktır, “Hutbe”, DİA, XVIII, 425-428).
10. âyette geçen “yeryüzüne dağılınız” manasındaki buyruk, cuma namazının kılınmasından daha sonra çalışmaya, dünya işiyle meşgul olmaya dinî bir mahzur bulunmadığını belirtmektedir. Bu sözle muhtemelen, müslümanların yakın etraflarında dinî telakkilerine en çok muttali oldukları musevilerin cumartesi gününe ait uygulamaları dolaylı halde eleştirilmiş olmaktadır. Çünkü onlar bir taraftan bu bahiste kutsal kitaplarında yer alan ifadeyi aziz Allah’ın kudretini hudutlar ve O’na noksanlık izâfe eder bir biçime dönüştürmüşler (Tekvîn 2/2-3), bir taraftan da ya bu güne ait buyruğa hiç uymama veyahut onu çerçevesi dışına taşırıp cumartesiyi abartılı bir yasaklar günü haline getirme biçiminde aşırılıklara gitmişlerdi (bk. Bakara 2/65; A’râf 7/163-165). bu biçimdece “Yeryüzüne dağılınız” buyurularak, cuma namazı daveti üzerine dünya meşgalesini bırakıp çabucak toplu ibadet mahalline gitme vecîbesinin yanlış anlaşılması önlenmiş, yasağın namaz müddetiyle sonlu olduğuna açıklık getirilmiştir. Sözün asıl hedefi bu olmakla birlikte, buradaki buyruk tabirinden ayrıyeten çalışmaya teşvik manası da çıkarılabilir; zira âyetin devamında “ve Allah’ın lutfundan nasip arayınız” buyurulmaktadır. Bu da, namaz mühletine ait yasağın tembelliğe itici bir sebep olarak algılanmaması için yapılmış bir ikaz olmalıdır. Şu var ki “Bu tabir, –Ehl-i kitaba benzememek için– cuma gününün tatil edilmesinin dinen yanlışsız olmadığını göstermektedir” biçimindeki çıkarıma (bk. Kasımî, XVI, 164) katılmak mümkün değildir. Çünkü şuurlu bir tercihle haftalık dinlenme üzere legal bir muhtaçlığın karşılanmasını bu tıp münasebetlerle önlemek de dinden olmayan şeyleri dine mal etme kararınu doğurur (ayrıca bk. Furkan 25/47; Rûm 30/23; Zâriyât 51/17-18; Nebe’ 78/9). Öte yandan bu âyetin “Allah’ı da hayli anın ki kurtuluşa eresiniz” meâlindeki cümlesiyle, gerçek dindarlığa yalnız mâbed ortasında ibadet edilmekle ulaşılamayacağına, burada olduğu üzere mabet haricinde da Allah’ı anmanın, iş ve ticaret hayatında da O’nun isteğini gözetmenin değerli olduğuna vurgu yapıldığı dikkatten kaçırılmamalıdır (Emin Işık, “a.g.m”, VIII, 93).
Kıymetli bir tenkidin yer aldığı 11. âyette değinilen olayla ilgili olarak kaynaklarda yer alan bilgiler özetle şu biçimdedir: Bir gün Resûlullah cuma hutbesi irat ederken Medine’ye bir ticaret kervanının ulaştığını ilân eden sesler duyuldu. O sıralarda kıtlık olduğu için besin unsuru getirecek bir kervanın gelmesi dört gözle bekleniyordu. Bu sesleri duyan cemaatin kıymetli bir kısmı o anda ibadet halinde olduklarını unutup yerlerinden fırladılar ve o tarafa yanlışsız koşmaya başladılar; mescidde yalnızca on iki kişinin kaldığı rivayet edilir (Buhârî, “Tefsîr”, 62; Tirmizî, “Tefsîr”, 62; Taberî, XXVIII, 103-105; İbn Atıyye, V, 309). Hz. Peygamber’i minberde bu türlü (ayakta dururken) bırakıp gidenlerin birinci muhacirler ve ensar değil çabucak hemen İslâm’ı özümseyememiş yeni müslümanlar olması da olasıdır (Derveze, VIII, 233); gerçekten birtakım rivayetlerde üstte belirtilen sayı on ikiden daha yüksektir (bk. Zemahşerî, IV, 99; Râzî, XXX, 10). Onları telâşlandıran asıl âmil, gecikip mal alma fırsatını kaçırma telaşıydı. Ancak kervanın gelişi o günkü âdetlere nazaran çalgı aletleriyle ve insanların ona eşlik eden sevinç çığlıklarıyla duyurulduğu için bu koşuşturma bununla birlikte bir şenlik ve cümbüş havası da oluşturuyordu. İşte âyette bu sebeple hem ticaret hem cümbüş faktörüne değinilmiştir; fakat “ona” zamirinin müennes (dişil) olması, yöneldikleri temel şeyin cümbüş değil ticaret olduğunu göstermektedir. birebir vakitte âyette, ister alışveriş yapma ister şenliğe katılma isteğiyle olsun, bu biçimde kıymetli bir ibadetin yarım bırakılmasının tasvip edilemeyeceği, hele Hz. Peygamber’i bu biçimde terketmenin asla edebe uygun olmadığı bildirilerek bu olay ışığında ibadet, toplu hareket, mâbed âdâbı ve peygambere hürmet bahislerinde daha şuurlu, titiz ve dikkatli olunması gerektiği uyarısı yapılmıştır.
Taberî, bu olayın Resûlullah vaktinde birkaç kere tekerrür ettiğine dair bir rivayete yer vermekle birlikte bu ihtimali zayıf görür (XXVIII, 104, 105). İbnşûr da âyetin “bırakıverirler” formunda geniş vakit tabir etmediğine dikkat çeker (XXVIII, 229).
Bütün varlıkların daima olarak Allah’ı tesbih ettiği belirtilerek başlayan müddet, rızık verenlerin en güzelinin Allah olduğu yani bütün varlıkları kapsayan bir görüp gözetmenin de bir daha O’na mahsus bir sıfat oluşu hatırlatılarak sona ermektedir.
Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 5 Sayfa: 348-354
Haberler.com – Gündem
CUMA MÜHLETİ TÜRKÇE OKUNUŞU
1. Yusebbihu lillahi mâ fî-ssemâvâti vemâ fî-l-ardi-lmeliki-lkuddûsi-l’azîzi-lhakîm.
2. Huve-llezî be’ase fî-l-ummiyyîne rasûlen minhum yetlû ‘aleyhim âyâtihi ve yuzekkîhim ve yu’allimuhumu-lkitâbe velhikmete ve-in kânû min kablu lefî dalâlin mubîn.
3. Ve â?arîne minhum lemmâ yelhakû bihim(t) ve huve-l’azîzu-lhakîm.
4. Zâlike fadlu(A)llâhi yu/tîhi men yeşâ(u)(t) va(A)llâhu zû-lfadli-l’azîm
5. Meselu-llezîne hummilû-ttevrâte sümme lem yahmilûhâ kemeseli-lhimâri yahmilu esfârâ(an)(c) bi/se meselu-lkavmi-llezîne kezzebû bi-âyâti(A)llâh(i)(t) va(A)llâhu lâ yehdî-lkavme-zzâlimîn
6. Kul yâ eyyuhâ-llezîne hâdû in ze’amtum ennekum evliyâu li(A)llâhi min dûni-nnâsi fetemennevû-lmevte in kuntum sâdikîn
7. Velâ yetemennevnehu ebeden bimâ kaddemet eydîhim(t) va(A)llâhu ‘alîmun bi-zzâlimîn
8. Kul inne-lmevte-llezî tefirrûne minhu fe-innehu mulâkîkum sümme turaddûne ilâ ‘âlimi-lgaybi ve-şşehâdeti feyunebbi-ukum bimâ kuntum ta’melûn
9. Yâ eyyuhâ-llezîne âmenû izâ nûdiye lissalâti min yevmi-lcumu’ati fes’ev ilâ zikri(A)llâhi ve zerû-lbey'(a)(t) zâlikum ?ayrun lekum in kuntum ta’lemûn
10. Fe-izâ kudiyeti-ssalâtu fenteşirû fî-l-ardi vebtegû min fadli(A)llâhi vezkurû(A)llâhe kesîran le’allekum tuflihûn
11. Ve-izâ raev ticâraten mesken lehven(i)nfaddû ileyhâ ve terakûke kâ-imâ(en)(t) kul mâ ‘inda(A)llâhi ?ayrun mine-llehvi ve mine-tticâra(ti)(t) va(A)llâhu ?ayru-rrâzikîn
CUMA MÜHLETİ ARAPÇA YAZILIŞI
CUMA MÜDDETİ TÜRKÇE MEALİ (ANLAMI)
1- Göklerde bulunanlar da yerde bulunanlar da egemenliğin mutlak sahibi, her türlü eksiklikten uzak, üstün ve her işi hikmetli olan Allah’ı tesbih ediyor.
2- Ümmîlere kendi içlerinden, onlara âyetlerini okuyacak, onları arındıracak, onlara kitabı ve hikmeti öğretecek bir elçi gönderen O’dur. halbuki onlar daha evvel apaçık bir sapkınlık arasındaydiler.
3- çabucak hemen kendilerine katılmamış bulunan daha diğerlerine da (elçi gönderilmiştir). O üstündür, her işi hikmetlidir.
4- Bu Allah’ın lütfudur, onu dilediğine verir. Allah büyük lütuf sahibidir.
5- Tevrat’la yükümlü tutulup da onun hakkını vermeyenlerin durumu, koca koca kitaplar taşıyan merkebin durumuna benzeri. Allah’ın âyetlerini palavra sayan kavmin misali ne kötü! Allah zalimler topluluğunu hakikat yola çıkarmaz.
6- De ki: “Ey yahudiler! Öteki beşerler değil, yalnız kendinizin Allah’ın dostları olduğunuzu tez ediyorsanız ve şayet sözünüze sadıksanız haydi mevti temenni edin!”
7- Fakat onlar daha evvel yapıp ettikleri yüzünden asla mevti istemeyeceklerdir. Allah zalimleri fazlaca güzel bilmektedir.
8- Şöyle de: “Biliniz ki, kendisinden kaçıp durduğunuz vefat, kesinlikle gelip size çatacaktır. daha sonra akıl ve duyularla idrak edilemeyeni de edileni de bilen Allah’a döndürüleceksiniz, O da size yapıp etmiş olduklarınızı bildirecektir.”
9- Ey iman edenler! Cuma günü namaz için davet yapıldığında Allah’ı anmaya koşun ve alışverişi bırakın. Bilirseniz, bu sizin için epey iyidir.
10- Namaz kılındı mı artık yeryüzüne dağılın ve Allah’ın lutfundan nasip arayın. Allah’ı da sürekli fazlaca anın ki kurtuluşa eresiniz.
11- Lakin onlar bir ticaret yahut cümbüş görür görmez ona yönelip seni ayakta bırakıverdiler. De ki: “Allah’ın nezdinde olan, cümbüşten de ticaretten de üstündür. Allah rızık verenlerin en iyisidir.”
CUMA MÜHLETİ TEFSİRİ
1. AYET
Kozmostaki bütün varlıkların Allah’ı tesbih ettiğine ait sözlerde –önceki mühletin başında olduğu gibi– yer yer geçmiş vakit fiili kullanılmış; lakin Arap lisanında bu vakit kalıbıyla hep geçmişte olup bitme manası değil bazan fiilin konusunun gerçekleştiğini kesin halde belirtme manası kastedildiğinden orada ve gibisi yerlerde bu fiil “tesbih etmektedir” halinde çevrilmiştir. Bu ve gibisi âyetlerde ise “tesbih ediyor” yahut “tesbih eder” manasına gelen bir fiil kullanılması, tesbih olgusunun hala devam ettiğine ve bu biçimde sürüp gideceğine özel vurgu yapan bir söz olarak anlaşılmıştır (Râzî, XXX, 2; “tesbîh” hakkında bk. İsrâ 17/44; bu âyette geçen esmâ-i hüsnâdan “melik, kuddûs, azîz ve hakîm”in manaları için bk. Haşr 59/22-24).
Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 5 Sayfa: 344
2-4. AYET
Peygamberin temel nazaranvi Allah’ın âyetlerini okuma yani aldığı vahyi olduğu üzere bildirme, insanları arındırma yani ruhen yücelmeleri, davranış hoşluğuna erişmeleri ve beşere yaraşmayan hallerden kurtulmaları için onları eğitme, bildiri ve eğitimle yetinmeyip hem de öğretme ve açıklama (kitabı ve hikmeti öğretme) halinde özetlenmekte, Resûl-i Ekrem’in yalnız birinci muhataplarına değil çabucak sonrasında geleceklere de elçi olarak gönderildiği belirtilmekte, peygamber ve vahiy gönderme yahut peygamberlik nazaranvi vermenin ilâhî bir lutuf olduğu, bunun da lakin Allah’ın dilemesine bağlı bulunduğu bildirilmektedir. Ümmî sözü bu bağlamda, “büyük çoğunluğu okuma yazma bilmeyen Araplar” yahut “kendilerine ilişkin ilâhî bir kitabı olmayan topluluk” manalarıyla açıklanmıştır (peygamberin belirtilen nazaranvleri ve muhatapların daha evvel açık bir sapkınlık ortasında olmaları hakkında bk. Bakara 2/129, 151;l-i İmrân 3/164; “hikmet” hakkında bk. Bakara 2/269; “ümmîler” sözünün manaları hakkında bk. Bakara 2/78;l-i İmrân 3/20, 75; “ümmî peygamber” tabiri hakkında bk. A’râf 7/157, 158).
3. âyetin “(O, ileride) onlardan (olacak), çabucak hemen kendilerine katılmamış bulunan daha diğerlerine da (gönderilmiştir)” halinde çevrilen kısmı evvelki âyete gramer açısından şu hallerde bağlanabilmektedir:
a) Ümmîlere ve –hemen çabucak kendilerine katılmamış olan– daha diğerlerine da gönderilmiş bir elçi, b) Ümmîlere ve –hemen çabucak kendilerine katılmamış olan– daha diğerlerine da Allah’ın âyetlerini okuyan (…) bir elçi (Şevkânî, V, 259). İbnşûr Arap lisanı kurallarına nazaran birinci şıkkı yanlışsız bulmaz. Ama her iki ihtimale göre âyetin bildirisi açısından farklı bir sonuç çıkmamaktadır; kendisinin de belirttiği üzere burada gaye, Hz. Muhammed’in peygamberliğinin makul bir periyot ve makul bir toplumla sonlu olmadığını söz etmektir (XXVIII, 210-211). Bu manası daraltıcı yorumlar yapılmış olmakla birlikte, bunlar sağlam bir kanıta dayanmamaktadır. Taberî de bu yorumları naklettikten daha sonra âyetin manasının genel olduğunu belirtir (XXVIII, 95-96).
Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 5 Sayfa: 344-345
5-8. AYET
esasen yahudi telakkisine nazaran iman temellerinin ayrıyeten bildirilmesine gerek yoktur; çünkü her yahudi dünyaya gelişiyle birlikte, Allah’la çeşitli peygamberler, bilhassa Hz. Mûsâ içinde yapılan ilâhî ahde bağlı olmaktadır. Hatta bu sebeple ayrıyeten bir iman ikrarı ve bunun için gerekli formül uzun mühlet tesbit edilememiştir. Kelam konusu ahid doğal ki öncelikli olarak Allah’ın, peygamberleri aracılığıyla bildirdiklerine sahip çıkma, onları gizlememe ve gereğini yerine getirme taahhüdünü içeriyordu (bk.l-i İmrân 3/81, 187). Ne var ki kendilerine Tevrat yüklenen yani onunla yükümlü tutulan (Zemahşerî, IV, 96-97) museviler bu kelamlarını hatırlamak istemediler. Ancak bu yükümlülüğü inkâr da edemedikleri için Tevrat’ın yükü sırtlarında kalmış oldu. Bu yük omuzlarında hissettikleri bir sorumluluk olmaktan epeyce sırtlarında taşıdıkları bir yük halinde kaldığı için, bu tavrı benimseyenler 5. âyette pek ağır bir benzetme yapılarak eleştirilmiştir. Sırtında koca koca kitaplar taşıdığı biçimde onların yalnızca maddî yükü altında ezilen ancak kendisiyle onların içerikleri içinde bir bağ kurma yeteneğine sahip olmayan merkep benzetmesi, bir mesel (somut düşünmeyi ve sonuçlar çıkarmayı kolaylaştıran canlı bir örnek) olduğu için kuşkusuz sadece Tevrat’la yükümlü tutulanlara değil emsal tavrı benimseyen bütün ilâhî dinlerin mensuplarına yöneltilmiş bir tenkit ve ikaz niteliğindedir.yetin son cümlesi de bu ikazın genel olduğunu göstermektedir.
Bakara mühletinin 94. âyetinde de musevilere, şayet Allah katında âhiret yurdunun öbür insanlara değil de yalnızca kendilerine ilişkin olduğu argümanında samimi iseler, vefatı istemeleri daveti yapılmış ve 95. âyetinde bunu asla yapamayacakları belirtilmiştir. Bu sözden onların âhiret mutluluğunun sadece kendilerinin olacağını argüman ettikleri anlaşılmaktadır. Burada ise âhiretle ilgili kuruntularına değil, bütün beşerler ortasında yalnız kendilerinin Allah’ın dostları oldukları tezine gönderme yapılmakta, ancak kendisinden kaçıp durdukları mevti asla temenni etmeyecekleri hatırlatılarak bu tezlerinde da samimi olmadıklarına dikkat çekilmektedir.
Kur’an’ın değişik âyetlerinden anlaşıldığına nazaran ilâhî dinlerin temel iman temelleri birebirdir, Hz. Mûsâ’ya bildirilenle Hz. Muhammed’e bildirilen içinde bu açıdan fark yoktur. meğer Bakara müddetinin 96. âyetinin tefsiri sırasında açıklandıği üzere Hz. Mûsâ’ya nisbet edilen bugünkü Tevrat’ta âhiret fikri zayıf ve müphem olup mevt daha sonrası diriliş ve âhiret hayatıyla ilgili bilgiler ve inanç temelleri lakin tarih olarak çok geç devirlere ilişkin kutsal kitap metinlerinde yer tutabilmiştir. Kanaatimizce, birfazlaca çağdaş Kitâb-ı Kutsal araştırmacısı tarafınca kabul edilen mevcut Tevrat’ın, farklı metinlerin bir ortaya getirilmesi kararında oluşturulduğu ve birebir kaynaktan gelmediği tarafındaki tesbit de dikkate alındığında, Tevrat’taki bu durum ile musevilerin kendi yapıp ettikleri yüzünden mevt daha sonrasına ilişkin beklentilerinin zayıflamasından kelam edilen bir bağlamda Tevrat’la ilgili sorumluluklarının şuurunda davranmadıkları tenkidine yer verilmesi içinde bir bağ kurularak, musevilerin Tevrat’ın bu hususa ait içeriğini müdafaada kusurlu davrandıkları ikazının yapıldığı kararına ulaşılabilir. 5. âyetin “Allah’ın âyetlerini palavra sayan kavmin misali ne kötü!” biçiminde çevrilen son cümlesi de bu kanaati desteklemektedir. Şu var ki bu konu, 5. âyette açıklandıği üzere, (yazılı) Tevrat ile sonludur ve Yahudilik’te âhiret inancının bulunmadığı manasına gelmemektedir. Hatta bilakis, bahse ait araştırmalar yahudi tarihi boyunca –ifade ediliş biçimi, ortasında yaşanan çağa, coğrafyaya ve kültüre nazaran farklılıklar taşısa da– öldükten daha sonra ömrün devam ettiği fikrinin ve âhiret inancının var olduğunu ortaya koymaktadır (bu bahiste bilgi, bilhassa Tora’da (Tevrat) vefat daha sonrası ömrün varlığını gösteren kimi pasaj ve sözlere dikkat çeken açıklamalar için bk. İsmail Taşpınar, Duvarın Öteki Yüzü/ Yahudi Kaynaklarına göre Yahudilik’te Ahiret İnancı, İstanbul 2003).
Bakara sûresindeki davet ile burada yapılan davet içindeki ortak nokta ise, vefatı asla istemeyeceklerinin asıl niçini öteki hayata dönük ümitlerini söndürecek derecede makûs işler yapmış ve âhiret hayatının varlığını bildikleri biçimde dünya hayatına taparcasına bağlanmış olmalarıdır. Bu son nokta Bakara mühletinin 96. âyetinde, “Yemin olsun ki, onları insanların yaşamaya en düşkünü olarak bulursun” halinde, burada 8. âyette de “kendisinden kaçıp durduğunuz ölüm” denerek söz edilmiştir (Tevrat ve Yahudilik hakkında bilgi için bk.l-i İmrân 3/3-4; Ömer Faruk Harman, “Tevrat”, İFAV Ans., IV, 363-367; a.mlf., “Yahudilik”, İFAV Ans., IV, 464-470; vefatın mahiyeti hakkında bk.l-i İmrân 3/185; nefis-ruh-insan bağlantısı için bk. Nisâ 4/1; İsrâ 17/85).
Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 5 Sayfa: 345-347
9-11. AYET
Lisanımızda cuma formunda söylem edilen “cum’a” (cumu’a, cuma’a) sözü, “toplamak, bir ortaya getirmek” manasına gelen “cem'” kökünden türetilmiş bir isimdir. İslâm’dan evvel “arûbe” diye anılan bu günün cum’a ismini almasının niçini hakkında değişik izahlar bulunmakla birlikte, bunların ortak noktası toplantı günü olması özelliğidir. Bu günün ehemmiyeti ve faziletiyle ilgili birfazlaca hadis bulunmaktadır. Bunlardan ikisinin manası şu biçimdedir: “Güneşin doğduğu en iyi gün cumadır.dem o gün yaratılmış, o gün cennete girmiş ve o gün cennetten çıkarılmıştır. Kıyamet de cuma günü kopacaktır” (Müslim, “Cum’a”, 18); “Cumada o denli bir an vardır ki şayet müslüman bir kul o anı denk getirir Allah’tan yeterli bir dilekte bulunursa Allah onu kendisine kesinlikle verir” (Müslim, “Cum’a”, 13-15). Birtakım rivayetlere dayanarak müslümanlar cuma gününün kendileri için bir bayram günü olduğunu kabul ederler ve bu güne farklı bir kıymet verirler. Cuma hazırlığı çerçevesinde sünnet olan işlerin başında uzunluk abdesti almak gelir; hatta bu, birtakım âlimlere göre farzdır.
Cuma günü öğlen vaktinde öğlen namazı yerine kılınan namaza cuma namazı denir. Aşikâr kuralların varlığı halinde cuma namazının farz olduğu konusunda icmâ vardır. Cuma namazının tarihçesi hicret öncesine uzanır. Peygamberliğin 11. yılı (m. 620) hac mevsiminde gerçekleşen birinci Akabe görüşmesi kararında Yesribli (Medineli) altı kişinin müslüman olmasını takiben bu kentte İslâmiyet yayılmaya başlamış, hatta sonraki yıl yapılan Birinci Akabe Biatı’nın akabinde Resûl-i Ekrem Medineliler’e İslâm dini hakkında bilgi vermesi ve Kur’an öğretmesi için Mus’ab b. Umeyr’i bakılırsavli olarak göndermişti. İşte kaynaklar anılan bu birinci toplantıda Hz. Peygamber’e birinci olumlu karşılığı veren ve peygamberliğin 13. yılında (m. 622) yapılan İkinci Akabe Biatı’nda kendi aile etraflarındaki İslâmî gelişmeleri takiple bakılırsavli on iki kabile sorumlusuna lider (nakîbü’n-nukabâ) seçilen Es’ad b. Zürâre’nin Medine yakınlarında cuma namazı kıldırdığını kaydetmektedir. Birtakım rivayetlerde Mus’ab b. Umeyr’in de bu vakitte Medine’de cuma namazı kıldırdığı belirtilir. Hz. Peygamber’in birinci sefer cuma namazı kıldırması ise hicret esnasında olmuştur. Şöyle ki, Resûlullah Medine’ye bir saat uzaklıkta bulunan Kuba’ya varınca orada konaklamış ve pazartesiden perşembeye kadar ashabı ile birlikte çalışarak İslâm’ın birinci mescidini inşa etmiştir. Cuma günü buradan hareket edip Medine yakınlarında Rânûnâ vadisine ulaştığında buradaki Sâlim b. Avf kabilesine konuk olmuş ve o sırada cuma vakti girdiğinden anılan vadideki namazgâhta cuma namazını kıldırmıştır. Günümüzde, bu yerde inşa edilmiş ve Mescid-i Cum’a ismiyle anılan küçük bir cami bulunmaktadır. O tarihten daha sonra toplu cuma ibadeti nizamlı bir farîza olarak ifa edilmekle birlikte bahsimiz olan âyetlerle bu ibadetin ehemmiyeti pekiştirilmiş ve –aşağıda açıklanacağı üzere– bir hadiseden hareketle hem bu namazın cemaat olarak yerine getirilmesi gereği tıpkı vakitte bu sırada dikkat edilecek kimi konularla ilgili iletiler verilmiştir.
9. âyetteki özel vurgunun yanı sıra Resûlullah’ın biroldukça hadisinden cuma namazının öteki namazlardan daha kıymetli bir farîza olduğu anlaşılmaktadır. Bunlardan biri meâlen şöylekidir: “Her kim önemsemediği için üç cumayı terk ederse, Allah onun kalbini mühürler” (Ebû Dâvûd, “Salât”, 210; Tirmizî, “Cum’a”, 7). Hürriyeti kısıtlanmamış, seyahat halinde olmayan ve geçerli mazereti bulunmayan müslüman erkeklere cuma namazı farzdır. Hastalık, mescide gidemeyecek ölçüde yaşlılık, hasta bakıcılık, hava ve yol durumunun sıhhate ziyan verecek ölçüde olumsuz olması, can ve mal güvenliğinin tehlikeye girmesi cuma namazına gitmemeyi legal kılan mazeretlerdir. bir daha fakihlerin birçoğuna bakılırsa mescide götürecek kimsesi bulunsa bile âmâya cuma namazı farz değildir. Kendilerine cuma namazı farz olmayan bayanlar ve geçerli mazereti bulunan erkekler mescide gidip bu namazı kıldıkları takdirde ayrıyeten öğlen namazı kılmaları gerekmez. Cuma namazının geçerli olabilmesi için ileri sürülen koşullar özetle şunlardır: 1. Cuma kılınacak yerin kent yahut kentin civarında bir yerleşim ünitesi olması, 2. Caminin aşikâr özellikler taşıması, 3. Namazın devlet lideri yahut devlet otoritesinin müsaade verdiği bir imam tarafınca kıldırılması, 4. Makul sayıda cemaat bulunması, 5. Muayyen vakitte kılınması, 6. Hutbe okunması. Bu namazın müslümanların ömründe özel bir kıymete sahip olması sebebiyle ve mevzuya ait uygulamaların da tesiriyle müctehidler belirtilen konularda kimi kaideler ileri sürmüşlerse de vakit içinde bu görüş ayrılıklarının kelam konusu ictihatların asıl emeli dışına çıkarılarak derinleştirildiği bir gerçektir. zati vakit ve hutbe kaidesi ile ilgili değerli bir ihtilaf bulunmamaktadır: Cuma namazının vakti –Hanbelîler’in haricindeki– üç mezhebe göre öğlen namazının vaktiyle birebirdir; hutbenin kural olduğunda ise görüş birliği vardır. Başka koşullara gelince, bunlarla ilgili görüşlerin kanıtları ve hedefleri dikkate alındığında, küçük yahut büyük bir yerleşim ünitesinde bulunan müslümanların cemaatte muhakkak bir sayı aranmaksızın ve ardında namaz kılmaya razı olunan bir imam bulunduğunda cuma namazını kılmalarının gerekli olduğu kararına ulaşılabilmektedir.
Cuma namazının iki rek’at olduğu konusunda İslâm âlimleri içinde görüş birliği vardır. Buna cuma namazının farzı denmektedir. Bu namazı kıldırırken imam, öğlen namazından farklı olarak Fâtiha’yı ve zamm-ı sûreyi sesli okur. Resûl-i Ekrem’in cuma günü öğlen vaktinde gerek hutbedilk evvel gerekse anılan iki rek’at farz namazdan daha sonra bir ölçü beyhude namaz kıldığı bilinmektedir. Lakin rek’at sayıları hakkında farklı rivayetler bulunduğu için bu hususta mezhepler de farklı değerlendirmeler yapmışlardır. Hanefî mezhebince benimsenen uygulama şudur: Hutbedilk evvel dört rek’at, farzdan daha sonra da Ebû Hanîfe’ye göre dört rek’at, Ebû Yûsuf ve Muhammed b. Hasan’a nazaran biri dört başkası iki olmak üzere toplam altı rek’at sünnet kılınır. Üstte değinilen sıhhat koşullarındaki eksiklik yahut eksiklikler sebebiyle kılınan cuma namazının geçerli olmayabileceği ihtimalinden hareketle kimi yerlerde “zuhr-i âhir” ismiyle kılınan dört rek’atlık namazın sünnette ve sahâbe tatbikatında bir desteği bulunmamaktadır.
Cuma namazı beş vakte ek bir namaz olmayıp cuma günlerinde –yükümlüleri açısından– öğlen vaktinin ibadetidir. Bütün İslâm âlimlerine nazaran, namazla yükümlü olmakla birlikte kendisine cuma namazı farz olmayanlar yahut farz olup da bu namazı kaçıranlar dört rek’at öğlen namazı kılarlar.
9. âyette yer alan buyruk mucibince cuma namazı ile yükümlü olanların cuma namazı için davet yapıldığında her işi bırakıp çabucak toplu ibadet mahalline yönelmeleri gerekir. Burada “Alışverişi bırakın” buyurulmasını lafızcı bir yaklaşımla yorumlayıp yalnızca alışverişle meşgul olmanın yasaklandığını söyleyenler bulunmakla birlikte âlimlerin çoğunluğuna bakılırsa niyet bununla hudutlu olmayıp gibisi işler, hatta namazdan alıkoyan her türlü meşgale de bu kapsamdadır. Râzî bir taraftan alışverişin günlük hayatın en yaygın meşguliyet tipi olması öteki taraftan da ticaretle uğraşanların kendilerini kazanma dileğine kaptırma ihtimalinin daha fazla olması sebebiyle bu mesela seçilmiş olduğunu belirtir (XXX, 10). Alışılmış ki –o sırada güvenlik bakılırsavi ifa etme gibi– gerekli ve legal olan meşgaleler bu kapsamda değildir.
Hz. Peygamber ve birinci iki halife vaktinde yalnızca, imam hutbe için minbere çıktığında ezan okunuyordu; üçüncü halife Hz. Osman cuma vaktinin geldiğini haber vermek üzere bir de dış tarafta ezan okutmaya başladı ve bu bütün sahâbîler tarafınca uygun görüldü; bu mevzuda sahâbe icmâı meydana geldi. Bu uygulama öncesinde âyette kelamı edilen ve öbür işleri terketmeyi gerektiren davetin ülkemizde “iç ezan” diye bilinen ezan olduğunda kuşku bulunmamakla birlikte, bir kısım fakihler Hz. Osman vaktinde başlatılan ezanın da icmâ ile sâbit olması ve cuma namazına davet niteliği taşıması sebebiyle anılan yasağın artık dış ezanla birlikte başladığını savunmuşlardır. Ezandan namazın tamamlanmasına kadarki müddet ortasında alışveriş ve gibisi bir işle meşgul olmak yasaklanmış olmakla birlikte bu esnada yapılan hukuksal muamelelerin geçerli olup olmadığı konusunda fakihler içinde görüş ayrılığı vardır (bilgi için bk. Elmalılı, VII, 4961-4990; Hayreddin Karaman, “Cuma”, DİA, VIII, 85-89).
yetin “Allah’ı anmaya koşun” diye çevrilen kısmında “Allah’ı anmak”tan niyetin cuma namazının ayrılmaz bir kesimi olan hutbe ile bir arada iki rek’atlık farz namaz olduğu ekseriyetle tabir edilir. Hatta mezhep imamlarından Ebû Hanîfe buradaki “Allah’ı anma” sözüne dayanarak, hutbenin rüknünü “Allah’a hamd, O’nu tesbih ve tehlil etmek” biçiminde belirlemiş yani bu türlü hutbenin minimum gereğinin yerine getirilmiş olacağına hükmetmiştir. Bu ortada birtakım müfessirler, Hz. Peygamber’i, Hulefâ-yi Râşidîn’i ve takvâ sahibi müminleri övme ve öğüt verme içerikli hutbeler bu kapsamda sayılırsa da birtakım zalim yöneticileri övücü tabirlerin “Allah’ı anma” değil “şeytanı anma” olarak nitelenmesi gerektiğini hatırlatırlar. Müfessirlerce çoklukla, “koşun” buyruğundan gerçek manada koşma, telâşla yürüme ve süratle gitmenin kastedilmediği belirtilir. tıpkı vakitte kimileri bunun “gidiniz” manasına geldiğini, gerçekten bu mânaya gelen bir kıraatin de bulunduğunu savunurken, kimileri kalp ve niyetle yönelme, kimileri da bir aksiyon (amel) gösterme yani işe koyulma mânasında olduğunu söylerler. İbn Atıyye son manası açıklarken kalkıp abdest almak, elbisesini giymek, yola çıkmak üzere hareketlerin hepsinin bu kapsamda düşünülmesi gerektiğini kaydeder (bk. Zemahşerî, IV, 98-99; İbn Atıyye, V, 308-309; Şevkânî, V, 261-262; hutbe ve ilgili kararlar hakkında bilgi için bk. Mustafa Baktır, “Hutbe”, DİA, XVIII, 425-428).
10. âyette geçen “yeryüzüne dağılınız” manasındaki buyruk, cuma namazının kılınmasından daha sonra çalışmaya, dünya işiyle meşgul olmaya dinî bir mahzur bulunmadığını belirtmektedir. Bu sözle muhtemelen, müslümanların yakın etraflarında dinî telakkilerine en çok muttali oldukları musevilerin cumartesi gününe ait uygulamaları dolaylı halde eleştirilmiş olmaktadır. Çünkü onlar bir taraftan bu bahiste kutsal kitaplarında yer alan ifadeyi aziz Allah’ın kudretini hudutlar ve O’na noksanlık izâfe eder bir biçime dönüştürmüşler (Tekvîn 2/2-3), bir taraftan da ya bu güne ait buyruğa hiç uymama veyahut onu çerçevesi dışına taşırıp cumartesiyi abartılı bir yasaklar günü haline getirme biçiminde aşırılıklara gitmişlerdi (bk. Bakara 2/65; A’râf 7/163-165). bu biçimdece “Yeryüzüne dağılınız” buyurularak, cuma namazı daveti üzerine dünya meşgalesini bırakıp çabucak toplu ibadet mahalline gitme vecîbesinin yanlış anlaşılması önlenmiş, yasağın namaz müddetiyle sonlu olduğuna açıklık getirilmiştir. Sözün asıl hedefi bu olmakla birlikte, buradaki buyruk tabirinden ayrıyeten çalışmaya teşvik manası da çıkarılabilir; zira âyetin devamında “ve Allah’ın lutfundan nasip arayınız” buyurulmaktadır. Bu da, namaz mühletine ait yasağın tembelliğe itici bir sebep olarak algılanmaması için yapılmış bir ikaz olmalıdır. Şu var ki “Bu tabir, –Ehl-i kitaba benzememek için– cuma gününün tatil edilmesinin dinen yanlışsız olmadığını göstermektedir” biçimindeki çıkarıma (bk. Kasımî, XVI, 164) katılmak mümkün değildir. Çünkü şuurlu bir tercihle haftalık dinlenme üzere legal bir muhtaçlığın karşılanmasını bu tıp münasebetlerle önlemek de dinden olmayan şeyleri dine mal etme kararınu doğurur (ayrıca bk. Furkan 25/47; Rûm 30/23; Zâriyât 51/17-18; Nebe’ 78/9). Öte yandan bu âyetin “Allah’ı da hayli anın ki kurtuluşa eresiniz” meâlindeki cümlesiyle, gerçek dindarlığa yalnız mâbed ortasında ibadet edilmekle ulaşılamayacağına, burada olduğu üzere mabet haricinde da Allah’ı anmanın, iş ve ticaret hayatında da O’nun isteğini gözetmenin değerli olduğuna vurgu yapıldığı dikkatten kaçırılmamalıdır (Emin Işık, “a.g.m”, VIII, 93).
Kıymetli bir tenkidin yer aldığı 11. âyette değinilen olayla ilgili olarak kaynaklarda yer alan bilgiler özetle şu biçimdedir: Bir gün Resûlullah cuma hutbesi irat ederken Medine’ye bir ticaret kervanının ulaştığını ilân eden sesler duyuldu. O sıralarda kıtlık olduğu için besin unsuru getirecek bir kervanın gelmesi dört gözle bekleniyordu. Bu sesleri duyan cemaatin kıymetli bir kısmı o anda ibadet halinde olduklarını unutup yerlerinden fırladılar ve o tarafa yanlışsız koşmaya başladılar; mescidde yalnızca on iki kişinin kaldığı rivayet edilir (Buhârî, “Tefsîr”, 62; Tirmizî, “Tefsîr”, 62; Taberî, XXVIII, 103-105; İbn Atıyye, V, 309). Hz. Peygamber’i minberde bu türlü (ayakta dururken) bırakıp gidenlerin birinci muhacirler ve ensar değil çabucak hemen İslâm’ı özümseyememiş yeni müslümanlar olması da olasıdır (Derveze, VIII, 233); gerçekten birtakım rivayetlerde üstte belirtilen sayı on ikiden daha yüksektir (bk. Zemahşerî, IV, 99; Râzî, XXX, 10). Onları telâşlandıran asıl âmil, gecikip mal alma fırsatını kaçırma telaşıydı. Ancak kervanın gelişi o günkü âdetlere nazaran çalgı aletleriyle ve insanların ona eşlik eden sevinç çığlıklarıyla duyurulduğu için bu koşuşturma bununla birlikte bir şenlik ve cümbüş havası da oluşturuyordu. İşte âyette bu sebeple hem ticaret hem cümbüş faktörüne değinilmiştir; fakat “ona” zamirinin müennes (dişil) olması, yöneldikleri temel şeyin cümbüş değil ticaret olduğunu göstermektedir. birebir vakitte âyette, ister alışveriş yapma ister şenliğe katılma isteğiyle olsun, bu biçimde kıymetli bir ibadetin yarım bırakılmasının tasvip edilemeyeceği, hele Hz. Peygamber’i bu biçimde terketmenin asla edebe uygun olmadığı bildirilerek bu olay ışığında ibadet, toplu hareket, mâbed âdâbı ve peygambere hürmet bahislerinde daha şuurlu, titiz ve dikkatli olunması gerektiği uyarısı yapılmıştır.
Taberî, bu olayın Resûlullah vaktinde birkaç kere tekerrür ettiğine dair bir rivayete yer vermekle birlikte bu ihtimali zayıf görür (XXVIII, 104, 105). İbnşûr da âyetin “bırakıverirler” formunda geniş vakit tabir etmediğine dikkat çeker (XXVIII, 229).
Bütün varlıkların daima olarak Allah’ı tesbih ettiği belirtilerek başlayan müddet, rızık verenlerin en güzelinin Allah olduğu yani bütün varlıkları kapsayan bir görüp gözetmenin de bir daha O’na mahsus bir sıfat oluşu hatırlatılarak sona ermektedir.
Kaynak : Kur’an Yolu Tefsiri Cilt: 5 Sayfa: 348-354
Haberler.com – Gündem